Merhaba arkadaşlar, Coğrafya dersi için kısa ve kolay anlamak için basit olarak açıkladığımız konu anlatımlarının yer aldığı köşemize hoş geldiniz.
Bugünkü ders notumuzda dünyanın hareketlerinden söz edeceğiz. Şimdi fazla zamanı olmayanlar ve uzun uzun okumayı çok sevmeyenler ve kısaca anlatımlardan hoşlananlar için Dünyanın Hareketleri konusunu bir kaç paragrafta özetlemeye çalıştık.
Yok eğer dünyanın hareketleriyle ilgili daha detaylı ve ayrıntılı bilgi arıyorsanız, o zaman sizleri sağdaki kaydıraç çubuğunu aşağıya doğru çekerek sayfanın alt kısımlarına doğru ilerlemeye davet ediyoruz. Çünkü bu kısımda oldukça kapsamlı ve konunun her noktasına parmak basan ayrıntılı anlatımlar yer almaktadır. Umarım faydalı olur…
Dünya iki şekilde hareketini sağlamaktadır. Bunlar; kendi ekseni etrafında dönme hareketi ve yıllık güneş hareketleridir.
Dünyanın kendi eksenin etrafında dönmesi olayı günlük hareket olarak nitelendirilmiştir. Ayrıca dünya kendi etrafında dönerken batıdan doğuya doğru hareket eder. Bir dönüş tam 24 saatte sona erer. Bu süreyi ise biz bir gün olarak tanımlarız. Dünyanın bu dönüşü sonucunda iki tür hız oluşur. Bunlar açısal hız ve çizgisel hız’dır. Dünya yuvarlaktır. Bu nedenle güneşe bakan kısım aydınlık yaşanır. Buna göre de diğer yüz karanlık olur.
Dünya batıdan doğuya doğru döner bilgisinden yola çıkarak güneşin doğudan doğup batıdan battığını çıkarabiliriz. Güneş ışınlarının bu dönüşü esnasında oluşan düşme açıları değişmektedir. Güneş ışınları akşam eğik öğlen ise dik olarak yeryüzüne düşer.
Dünyanın güneş etrafındaki hareketi için gittiği yol, yörünge olarak tanımlanır. Dünyanın izlediği yörünge 939 milyon kilometredir. Dünya, güneşe 149,6-5 milyon km uzaktır. Dünyanın şekli kapsamında yörünge bir şekil almıştır.
Yarım küreler aynı anda ısınıp soğumaz. çünkü bu bölüme güneş aynı açıyla ışınlarını göndermez. Bu günler mevsimlerin başlangıcı olarak nitelendirilmektedir. Diğer bir ifadeyle gündönümüdür. 21 Mart-23 Eylül tarihlerine ekinoks, 21 Aralık- 21 Haziran tarihlerine ise solist tarihleri denmektedir. Bu tarihlerin özelliklerinden biri gündüzlerin uzamaya gecelerin kısalmaya başladığı zamanlardır.
Dünya’nın Hareketleri
Dünya batı-doğu doğrultusunda kendi ekseni etrafında hızla dönerek 24 saatte günlük hareketini tamamlar. Bu harekete eksen hareketi de denir.
Dünyanın küresel şekli dönüş hızında farklılaşmalara neden olur. Ekvatorda hız 1670 km/saat olur iken kutuplara gidildikçe hız azalır. Kutup noktalarında sıfır olur. Bunun sonucunda;
- Güneşin doğma ve batma anı ekvatordan kutuplara uzar.
- Aynı boylam üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynı olur.
Günlük Hareketin Sonuçları
1. Gece ve gündüzler oluşur.
2. Yerel saat farkları ortaya çıkar.
3. Doğu ve batı yönleri ortaya çıkar.
4. Dünya üzerinde herhangi bir yer, güneş ışınlarını gün içinde farklı açılarla alır.
5. Günlük sıcaklık ve basınç farklarının oluşması.
Bunun sonucunda da:
- Mekanik çözülme artar.
- Meltem rüzgarları oluşur.
6. Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar olur.
7. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur.
8. Okyanus akıntılarında sapma ve halkalar oluşur.
9. Aynı enlem üzerinde, Güneş farklı zamanlarda doğup batar.
Dünyanın yörüngesi elips şeklindedir ve gün çevresindeki bu yörüngede 365 gün 6 saatte turunu tamamlar.
Güneş bu elipsin büyük çapı üzerinde ve odaklardan birinde yer alır. Bu yüzden Dünya Güneşe bazen yaklaşır (Günberi: 3 Ocak) bazen de uzaklaşır (Günöte: 4 Temmuz).
Bu uzaklaşma ve yaklaşma mevsimlerin oluşumunu etkileyecek kadar önemli değildir. Sadece kuzey ve güney yarıküreler arasındaki mevsim sürelerinin farklı olmasına neden olur. Mevsimler Güneş ışınlarının düşme açısıyla ilgilidir. Bu açının değişmesinin nedeni ise Dünyanın Ekseni ile yörünge düzlemi (Ekliptik) arasındaki açıdır. (66°33′). Ekvator düzlemi ile Ekvator yörünge düzlemi arasındaki açı da buna bağlı olarak oluşur. (23°27′)
Eksen Eğikliğinin Sonuçları:
1. Mevsimler oluşur.
2. Güneş ışınlarının düşme açısı zaman içerisinde değişir.
3. Gece – gündüz süreleri değişir.
4. Güneş ışınlarının dik geldiği kesimlerin yıl içinde değişmesi ve Dönencelerin oluşması.
5. Kutup dairelerinin enlem dereceleri oluşur.
6. Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş’in doğuş ve batış saatleri değişir.
7. Kutup noktaları ile daireleri arasında sürekli gece ve gündüzler yaşanır.
8. Kuzey ve Güney Yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır.
9. Muson rüzgarları oluşur.
10. Ekvatordan kutuplara gidildikçe gece-gündüz süreleri arasındaki farkın artması.
21 Haziran (Yaz Gündönümü)
Bu tarihte aşağıdaki şekilde de gösterildiği gibi Güneş ışınları Kuzey Yarım Kürede Yengeç Dönencesine dik (90°) açı ile gelirse Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
21 Haziranda Kuzey Yarımkürede yaşanan olaylar aşağıda verilmiştir. Güney yarım kürede bu sıralama olayların tam tersi yaşanır.
Kuzey Yarım Kürede;
1. Yaz mevsimi başlar.
2. Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasında gündüzler 24 saatten fazladır.
3. En uzun gündüz ve kısa gece yaşanır.
4. Türkiye’de saat 12oo ‘de cisimlerin yıl içerisindeki en kısa gölgesi oluşur.
5. Yengeç dönencesinde saat 12 oo ‘de cisimlerin yıl içindeki en kısa gölgesi oluşur.
6. Bu tarihten sonra gündüzler kısalır; geceler uzamaya başlar.
21 Aralık (Kış Gündönümü)
Bu tarihten aşağıdaki şekilde de gösterildiği gibi Güneş ışınları Güney Yarımkürede Oğlak Dönencesine dik gelir ve aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
21 Aralık Kuzey yarım kürede yaşanan olaylar aşağıda verilmiştir. Güney Yarımkürede bu sırada bu dolayların tam tersi yaşanır.
Kuzey Yarımkürede;
1. Kış mevsimi başlar.
2. En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır.
3. Türkiye’de saat 12oo’de cisimlerin yıl içerisindeki en uzun gölgesi oluşur.
4. Kuzey Kutup dairesi ile Kuzey kutbu arasındaki enlemlerde gece süresi 24 saatten fazladır.
5. Yengeç dönencesinde saat 12oo de cisimlerin yıl içindeki en uzun gölgesi oluşur.
6. Bu tarihten sonra geceler kısalmaya gündüzler uzamaya başlar.
21 Mart – 23 Eylül
(Ekinoks = Gece, gündüz eşitliği) Bu tarihlerden güneş ışınları. Ekvator’a dik gelir ve Aydınlanma Çemberi kutup noktalarından geçer.
Kuzey Yarımkürede 21 Mart ilkbahar, 23 Eylül sonbaharın başlangıcıdır. Güney Yarımkürede ise, 21 Martta sonbahar 23 Eylülde ilkbahar başlar ve şu olaylar yaşanır.
1. Güneş tam doğudan doğup tam batıdan batar.
2. Aynı boylam üzerindeki noktalarda güneş sadece ekinoks günlerinde aynı anda doğar ve batar (12 saat ara ile)
3. Her iki kutup noktasında da Güneş görülür.
4. Gel-git genliği en fazladır.
5. Ekvator’da cisimlerin gölge boyu sıfır olur.
6. Türkiye’de saat 12oo ‘de oluş gölge boyu cismin boyuna en yakındır.
DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ VE SONUÇLARI
DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
Soru çıkması itibariyle Dünya’nın iki türlü hareketi vardır:
1. Günlük (Kendi ekseni etrafındaki) Hareketi,
2. Yıllık (Güneş Etrafındaki) Hareketi.
1. DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ
Dünya’nın kendi ekseni etrafında tam bir devir yapmasına Günlük Hareket denir.
Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. Bu dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bir dönüşü için geçen bu süreye bir gün denir. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hızı ekvatorda yaklaşık olarak saatte 1670 km’dir.Bu hız kutuplara doğru azalır ve kutup noktalarında 0 km olur. Dünya’nın hızının hissedilmemesinin nedeni atmosferle birlikte dönmesidir.
Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında iki türlü hız ortaya çıkar;
a)Açısal Hız:Dairesel hareket yapan bir cismin birim zamanda taranan açıya açısal hız denir. Açısal hız, her enleminde aynıdır. 24 saatte 3600 derece taranır. Bir saatte 15°, 4 dakikada 1° dir. Bundan dolayı bir boylam üzerindeki bütün noktalarda yerel saat aynıdır.
b)Çizgisel Hız:Cisimlerin birim zamanda aldığı yola çizgisel hız denir. Dünya’nın çizgisel hızı her enlemde aynı değildir. Hızın en yüksek olduğu yer Ekvatordur ve saatte 1670 km’dir. Bu hız kutuplara doğru azalır ve kutup noktalarında 0 km olur.
Çizgisel hızın farklı olmasına bağlı olarak Ekvator ve çevresinde güneş hızlı doğar ve hızlı batar. Kutuplara doğru gittikçe güneşin doğuş batış süresi uzar. Çizgisel hızın farklı olması yer çekimini de etkiler. Ekvatorda çizgisel hız ve savrulma fazla olduğu için yer çekimi az, kutuplara doğru ise çizgisel hız ve savrulma azaldığı için yer çekimi artar.
Eğer çizgisel hız iki kat artsaydı bir gün 12 saat olurdu, böylece iki meridyen arası yerel saat farkı 2 dakika olurdu. Çizgisel hız iki kat azalsaydı bir gün 48 saat olurdu, böylece iki meridyen arası yerel saat farkı 8 dakika olurdu.
Dünya’nın yuvarlak olmasından dolayı güneşe bakan yüzü aydınlık, diğer yüzü karanlıkta kalır. Dünya’nın dönmesiyle gece ve gündüz birbirini izler. Ancak yer ekseninin yörünge düzlemine dik olmamasından dolayı gece gündüz süreleri yıl içerisinde değişir.
Dünya’nın aydınlık ve karanlık kısımlarını birbirinden ayıran sınıra aydınlanma
çemberi denir.
Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesi, güneşin doğu-dan doğmasına ve batıdan batmasına neden olur. Buna bağlı olarak da ana yönler oluşur.
Günlük Hareketinin Sonuçları:
1. Gece ve gündüz ardalanır.
2. Güneş ışınlarının gün içerisinde yere düşme açıları değişir. Sabah ve akşam güneş ışınları eğik, öğlen vakti ise en yüksek açıyla gelir.
3. Gölge boyları ve yönleri değişir.
4. Günlük sıcaklık farkları oluşur. Gün içerisinde en yüksek sıcaklıklar öğleden sonra görülürken, en düşük sıcaklıklar da güneşin doğduğu andır.
5. Gün içerisinde basınç değişimleri oluşur. Bunun sonucunda günlük (meltem) rüzgârlar oluşur.
6. Kurak ve yarı kurak bölgelerde taşlarda mekanik çözülme gerçekleşir.
7. Merkezkaç (coriolis) kuvveti oluşur. Bunun sonucunda;Sürekli Rüzgârların ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar meydana gelir.
8. 30 ve 60 enlemleri civarında dinamik basınç merkezleri oluşur.
9. Yerel saat farkları meydana gelir.
DÜNYANIN GÜNEŞ ETRAFINDAKİ HAREKETİ
YILLIK HAREKET
Dünya, elips şeklindeki bir yörüngede Güneş etrafında dolanır. Bir tam dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna bir yıl denir.
Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izlediği yola yörünge denir.
Dünya’nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir.
Dünya yörüngesi 939 milyon km uzunluğundadır. Dünya bu yörüngede ortalama 107.118 km/h’ten (saniyede 30 km) daha hızlı dönmektedir.
Dünya’nın güneşe olan ortalama uzaklığı 149.5 Milyon km’dir.
Dünya’nın yörüngesi elips şeklindedir.
Bu nedenle Dünya’nın Güneşe olan uzaklığı yıl içerisinde değişir.Bu sebebten dolayı dünyanın dönüş hızında değişmeler meydana gelir ve mevsim sürelerinde etkili olur.
Dünya’nın Güneşe en yakın olduğu döneme (3 Ocak – 147 milyon km) günberi (perihel), denir, Dünya’nın yörüngedeki hızı artar ve Şubat ayı 2 gün kısa sürer. En uzak olduğu döneme (4 Temmuz – 152 milyon km) günöte (aphel) denir,yörüngedeki hızı azalır ve yaz ayları 2 gün uzun sürer.
Dünya’nın Güneş’e bazen yaklaşıp, bazen de uzaklaşması yeryüzünde sıcaklık değişikliğine yol açmaz. Çünkü uzay boşluğunda güneş ışınlarını tutacak bir gaz yoktur.
Kuzey ve Güney yarım kürelerin farklı zamanlarda ısınıp soğumasının temel nedeni, Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açılarıdır. Mesela Dünya’nın Güneşe en uzak olduğu aylar olan Haziran ve Temmuz aylarında Kuzey Yarım Küre’de Yaz mevsimi yaşanır. Bunun nedeni Haziran ayında Güneş ışınlarının Kuzey Yarım Küre’de yere değme açısının büyümesidir.Ocak ayında ise yakın olmasına rağmen soğuktur çünkü ışınları eğik alır.
NOT: Yine bu konu ile ilgili dünyanın güneşe yaklaşması uzaklaşması,dönüş hızının artması azalması,ayların süresi mevsim sürelerinin değişmesi gibi olayların sebebi yörüngenin elips olmasıdır.
Dünyanın Yıllık Hareketinin Sonuçları:
1. Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı değişir.
2. Sıcaklık yıl içinde değişir.
3. Gölge uzunlukları yıl içinde değişir.
4. Güneşin ufukta doğup battığı yer ve zamanı değişir.
5. Gece ve gündüz süreleri de yıl içerisinde değişir.
6. Muson rüzgârları oluşur.
7. Mevsimler oluşur.
DÜNYA’NIN EKSEN EĞİKLİĞİ VE SONUÇLARI
Dünya’nın eksen eğikliğinin anlaşılabilmesi için şu terimlerin bilinmesi gerekmektedir.
1. Ekliptik Düzlem (Yörünge Düzlemi): Dünya’nın Güneş etrafında izlediği yola Ekliptik Düzlem denir.
2. Ekliptik Eksen (Yörünge Ekseni):Ekliptik düzlemi dik kestiği kabul edilen hayali çizgiye Ekliptik Eksen denir.
3.Dünya’nın Ekseni:Kutuplardan ve yerin merkezinden geçtiği kabul edilen hayali çizgiye
Dünya’nın Ekseni denir.
4. Ekvator Düzlemi:Dünya’yı iki eşit parçaya bölen hayali çizginin meydana getirdiği düzleme Ekvator Düzlemi denir.
Ekliptik eksen ile Dünya’nın ekseni birbiri ile çakışmaz aralarında 23° 27’ lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya’nın Eksen Eğikliği adı verilir.
Eksen eğikliği, Dünya’nın hem kendi ekseni hem de Güneş etrafındaki hareketiyle hiçbir zaman değişmez. Sadece ekinoks tarihlerinde etkisi ortadan kalkar.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları:
1. Mevsimlerin oluşmasına neden olur.
2. Bir noktaya düşen güneş ışınları yıl içerisinde değişir.
3. Bir noktaya dikilen çubuğun gölge boyu yıl içinde değişir.
4. Dönenceler ve Kutup Daireleri oluşur.
5. Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır.
6. Aydınlanma dairesi sürekli yer değiştirir.
7. Gece ve gündüz süreleri uzayıp kısalır.
8. Mevsimlik sıcaklık ve basınç farkları oluşur.
9. Matematik iklim kuşakları meydana gelir.
10. Güneşin doğuş-batış saati ve yeri değişir.
Eksen Eğikliği Olmasaydı:
(Ekvator düzlemi ile ekliptik üst üste çakışsaydı veya yer ekseni ekliptiği dik olarak kesseydi)
Dönenceler ve kutup daireleri oluşmazdı.
Güneş ışınları sadece Ekvatora dik gelirdi.
Mevsim değişmesi olmazdı. Sürekli aynı mevsim hüküm sürerdi.
Aydınlanma dairesi sürekli kutup noktalarına teğet geçerdi.
Gece gündüz süreleri birbirine eşit olurdu.
Güneşin doğuş-batış konumu ve saati değişmezdi.
Kısacası; sürekli ekinoks durumu yaşanırdı.
Eksen Eğikliği 20°Olsaydı:
Güneş ışınlarının dik geldiği alan daralırdı.
Güneş ışınlarının düşme açısında değişim azalacağından,Ekvatoral bölgenin sıcaklık ortalaması artardı.
Kutup kuşağı ve tropikal kuşağın alanları daralırken , ılıman kuşak genişlerdi.
Yurdumuzda yazlar daha serin, kışlar daha ılık olurdu.
Kutup noktalarının sıcaklığı azalırdı.
NOT :Eksen eğikliği kaç derece ise Kutup noktalarına güneş ışınları en fazla o açıyla düşer.
Aydınlanma çizgisi daha az yer değiştireceğinden gece ile gündüz arasındaki fark azalırdı.
NOT :Eksen eğikliği küçüldükçe gece ile gündüz arasındaki fark azalır. Eksen eğikliği büyüdüğünde ise fark artar.
Gölge Yönü
Cisimlerin gölgesi, ışık kaynağının tam aksine düşer.
Cisimlerin Gölge Yönüne ve Boyuna Bakarak;
Bulunduğumuz yarım küreyi tespit edebiliriz.
Yerel saati bulabiliriz.
Güneş ışınlarının düşme açısını bulabiliriz.
Yön tayini yapabiliriz.
Enlem ve boylam derecesini tespit edebiliriz.
MEVSİMLER VE OLUŞUMU
Mevsimler Güneş’in gün dönümü ve gece gündüz eşitliği noktaları arasından geçişleri arasındaki sürelerdir. Mevsimlerin oluşmasının temel sebebi eksen eğikliği ve Dünya’nın Güneş çevresindeki hareketi (Yıllık Hareket)’dir.
Gece ile gündüzü ayıran sınıra Aydınlanma Çemberi adı verilir. Dünya’nın Güneş çevresindeki hareketi sırasında, güneş ışınları farklı enlemlere dik gelirken, aydınlanma dairesi, kutup daireleri ve kutup noktaları arasında yer değiştirir.
Aydınlanma dairesi ve güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak aynı anda farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanır. Kuzey Yarımküre yazı yaşarken, Güney Yarımküre kışı yaşamaktadır. Aynı şekilde birinde sonbaharı yaşanırken diğeri de ilkbahar yaşanır.
Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar.
Bu günler mevsim başlangıcı olduğu için Gündönümü adı da verilir.
21 Mart ve 23Eylül Ekinoks tarihleri,
21 Aralık ve 21 Haziran Solstis tarihleridir.
Gündönümü(solstis) tarihleri gündüz sürelerinin uzamaya veya kısalmaya döndüğü tarihlerdir.
Ekinoks tarihleri ise güneş ışınlarının Ekvator’a dik düştüğü ve bütün Dünya’da gece ve gündüz sürelerinin eşit olduğu tarihlerdir.
Eğer eksen eğikliği olmasaydı, Dünya güneş etrafında dolanırken, güneş ışınlarının yere düşme açısı değişmeyecek, sıcaklık değişimleri gerçekleşmeyecek, böylece mevsimler de oluşmayacaktı.
21 MART (İLKBAHAR EKİNOKSU)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin etkisi ortadan kalkar ve güneş ışınları Ekvator’a dik gelir.
1. Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açı ile düşer.
2. Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz eşitliği yaşanır.
3. Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’nda Güneş doğmaya; GKN’nda Güneş batmaya başlar.
4. Kuzey Yarımküre’de ilkbahar, Güney Yarımküre’de sonbahar başlangıcıdır.
5. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.
6. Kuzey Yarımküre’de gündüzler gecelerden; Güney Yarımküre’de geceler gündüzlerden daha uzun olur.
7. Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğup, aynı anda batar.
8. Gölge boyu Ekvator’da 0, Ekvator’la 45° enlemi arasında cismin boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45°-90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundu.
21 HAZİRAN (YAZ SOLSTİSİ)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarımküre Güneş’e dönüktür ve güneş ışınları Yengeç Dönencesine dik gelir.
1. Güneş ışınları öğle vakti Yengeç Dönencesi’ne dik açı ile düşer.
2. Ekvator’dan güneye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.
3. Ekvator’dan kuzeye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.
4. Kuzey Yarımküre’de yaz, Güney Yarımküre’de kış başlangıcıdır.
5. Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
6. Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı Güneş’i görürken, Güney Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.
7. Güneş KYK’de ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek, GYK’de en alçak konumuna gelir.
8. Gölge boyu KYK’de en kısa, GYK’de en uzun durumdadır.
9. KYK’de en uzun gündüz, en kısa gece; GYK’de en kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.
10.Bu tarihten sonra KYK’de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; GYK’de gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.
11. Bu tarihten sonra KYK’de güneş ışınlarının geliş açıları küçülmeye; GYK’de büyümeye başlar.
23 EYLÜL (SONBAHAR EKİNOKSU)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin etkisi ortadan kalkar ve güneş ışınları Ekvator’a dik gelir.
1. Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açı ile düşer.
2. Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz eşitliği yaşanır.
3. Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’nda güneş batmaya; GKN’nda güneş doğmaya başlar.
4. Kuzey Yarımküre’de sonbahar, Güney Yarımküre’de ilkbahar başlangıcıdır.
5. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.
6. Kuzey Yarımküre’de geceler gündüzlerden; Güney Yarımküre’de gündüzler gecelerden daha uzun olur.
7. Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda güneş aynı anda doğup, aynı anda batar.
8. Gölge boyu ekvatorda 0, Ekvator’la 45° enlemi arasında cismin boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45°-90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundur.
21 ARALIK (KIŞ SOLSTİSİ)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle Güney Yarımküre Güneş’e dönüktür ve güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik gelir.
1. Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik düşer.
2. Ekvator’dan kuzeye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.
3. Ekvator’dan güneye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.
4. Kuzey Yarımküre’de kış, Güney Yarımküre’de yaz başlangıcıdır.
5. Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
6. Güney Kutup Dairesi’nin tamamı güneşi görürken, Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.
7. Güneş GYK’nde ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek, KYK’nde en alçak konumuna gelir.
8. Gölge boyu GYK’nde en kısa, KYK’nde en uzun durumdadır.
9.GYK’de en uzun gündüz, en kısa gece; KYK’de en kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.
10.Bu tarihten sonra GYK’de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; KYK’de gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.
11. Bu tarihten sonra GYK’de güneş ışınlarının geliş açıları küçülmeye; KYK’de büyümeye başlar.
NOT 1:21 Mart–23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Kutup Noktası 6 ay gündüz, Güney
Kutup Noktasında ise 6 ay gece yaşanır. 21 Eylül–Mart23 tarihleri arasında Kuzey
Kutup Noktası 6 ay gece, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gündüz yaşanır.
NOT 2:Güneş ışınları dönenceler arasındaki her noktaya yıl içerisinde iki defa dik düşerken, dönencelere bir defa dik düşer.
Güneş Işınlarının Geliş Açısının Hesaplanması:
1.Güneş ışınlarının hangi enleme dik düştüğü bilinecek.
2. Düşme açısı sorulan yerin enlemi ile güneş ışınlarının dik düştüğü nokta
arasındaki enlem farkı bulunacak.
3. Bulunan enlem farkı 90° den çıkarılacak.
Örnek: Güney Yarımküre’de gündüzlerin kısalmaya başladığı tarihte Türkiye’nin en kuzeyine güneş ışınları kaç derecelik açı ile düşer.
Çözüm: Bu tarih 21 Aralıktır ve güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik düşer.
42 + 23 = 65 90 – 65 = 25
21 Aralık tarihinde Türkiye’nin en kuzeyi olan 42° kuzey enlemine güneş ışınları 25°lik bir açıyla düşerler.
Gece – Gündüz Durumu:
1.Eğer Dünya’nın günlük hareketi olmasa sürekli bir yüzünde gündüz bir yüzünde gece yaşanırdı.
2.Dünya’nın yıllık hareketi ve eksen eğikliği nedeniyle gece gündüz sürekli uzayıp kısalır.
• Ekvator’da yıl boyunca 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanır.
• Türkiye’de gece gündüz arasındaki fark 16 saate 8 saat olarak yazla kış arasında değişir.
• 66° 33’ enleminde 24 saat gece ve 24 saat gündüz yaşanır.
• 90° enleminde ise 6 ay gece ve 6 ay gündüz yaşanır.
3. Dünya’nın eksen eğikliği olmasaydı sürekli 12 saat gece 12 saat gündüz yaşanırdı..
4. 21 Aralıkta Kuzey Kutup Noktası’na gidildikçe gündüzler kısalır, Güney Kutup Noktası’na gidildikçe gündüzler uzar. 21 Haziran tarihinde ise tam tersi yaşanır.
5. Dünya’nın dönüş hızının kutuplara doğru gittikçe yavaşlamasından dolayı, Güneş’in doğma ve batma süreleri kutuplara doğru gittikçe uzar.
İKLİM KUŞAKLARI
1. Matematik İklim Kuşakları
Matematik iklim kuşakları Ekvator, kutuplar, dönenceler ve kutup dairelerine göre belirlenen iklim kuşaklarıdır.
Yıl boyunca güneş ışınlarının düşme açısında görülen değişmeler,eksen eğikliği, matematik iklim kuşaklarını oluşturmaktadır.
Buna göre Ekvator ve dönenceler arası Tropikal Kuşağı, dönenceler ile kutup daireleri arası Orta Kuşağı, kutup daireleri ile kutup noktaları arası ise Kutup Kuşağı’nı oluşturur.
Oluşum sebebi :Dünyanın şekli ve eksen eğikliğidir.
2.Sıcaklık Kuşakları
Sıcaklık kuşakları deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklık değerlerine göre belirlenir.Sıcaklık kuşaklarının oluşumunda, Dünya’nın şekli, kara ve denizlerin dağılışı, okyanus akıntıları ve genel hava dolaşımı etkili olmuştur.
Oluşum sebebi:Enlem karadeniz dağılışı akıntılar,hava dolaşımı
Buna göre 30° 30’ K paraleli ile 27° G paraleli arasında kalan alan Sıcak Kuşağı oluşturur. KYK’de 30° 30’ K paraleli ile 68° 30’ K paraleli arası ile GYK’de 27° G paraleli ile 48° G paraleli arası Ilıman Kuşağı oluşturur. KYK’de 68° 30’ K paraleli ile
90° K paraleli arası ile GYK’de 48° G paraleli ile 90° G paraleli arası Soğuk Kuşağıoluşturur.
Sıcaklık kuşaklarının yarımkürelere göre farklılık göstermesinin temel nedeni kara ve denizlerin yarımkürelere düzenli dağılmamasıdır.
DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
1. Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi (Günlük Hareket)
Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar. Buna 1 gün denir.
Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
- Gece ve gündüz birbirini takip eder.
- Güneş ışınlarının günlük geliş açıları değişir.
- Günlük sıcaklık farkları meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Fiziksel çözülme oluşur.
– Günlük basınç farkları oluşur.
– Meltem rüzgârları oluşur.
- Merkez kaç kuvveti meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Sürekli rüzgârların (Alize, Batı, Kutup) yönlerinde sapmalar meydana gelir.
– Okyanus akıntıları (Gulf – stream, Labrador, vs.) halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar olur.
- Yerel saat farkları meydana gelir.
- Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir.
- Güneş doğuda erken doğar, batar ve batıda geç doğar, batar.
- Dinamik basınç kuşakları meydana gelir.
2. Dünya’nın Güneş Etrafında Dönmesi (Yıllık Hareket)
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır. Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir.
Dünya, 939 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km. hızla hareket eder.
Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Bazen yaklaşırken, bazen uzaklaşır. Bunun nedeni, Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıdır. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine Perihel (Günberi) denir. Dünya’nın Güneş’ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir.
Dünya’nın Güneş Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
- Mevsimlerin oluşmasına ve değişmesine neden olur.
- Mevsimlik sıcaklık farkları meydana gelir.
- Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur.
- Muson rüzgârları meydana gelir.
- Gece – gündüz uzunlukları değişir.
- Güneş’in ufuk üzerinde doğduğu yer ve saat ile, Güneş’in ufukta battığı yer ve saat değişir.
- Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açıları değişir.
- Cisimlerin gölge boyları değişir.
- Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir.
- Güneş ışınları yıl boyunca dönencelere bir kez, dönenceler arasına iki kez dik düşer.
Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi, Ekvator’dan geçen düzleme iseEkvator düzlemi denir.
Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz. Çünkü, Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir. Başka bir ifadeyle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33′, Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 23° 27′ lık bir açı vardır.
İşte yukarıda, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarında sayılanların asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır. Buradan, “Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünün sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar”sonucunu çıkarabiliriz.
Dünya ekseninin 23°27′ eğik oluşunun sonuçları şunlardır:
- Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.
- Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri değişir.
- Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir.
- Mevsimlerin oluşumuna neden olur.
- 21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise, Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha dönük olmasına neden olur.
- Gece ile gündüz süreleri arasındaki farkın, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artmasına neden olur.
| Ekvator çizgisi üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süreleri değişmez. |
- Yıl içinde cisimlerin gölge uzunlukları değişir.
- Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur.