Türkçe ve edebiyat dersinin olmazsa olmaz konularından biri de hiç şüphesiz fiillerdir. Eylem de denilen fiilin ne olduğunu, fiil çeşitlerini kısaca özet konu anlatımı halinde verdikten sonra, konunun ayrıntılarına girip fiiler hakkında bilmeniz gereken her şeyi tüm detaylarıyla paylaşıyoruz. Tabi ki bir sürü fiil örneğini de eklemeyi ihmal etmedik. Neyse sözü daha fazla uzatmadan bilgileri sunalım…
Bir iş, bir oluş, bir hareket bildiren kelimelere verilen ad. Fiilin, şahıs ve zaman bildirmeden, yalnız iş, hareket, oluş anlamı taşıyan ve -mek ekiyle söylenen biçimine mastar denir. Bir mastarın sonundaki -mek çıkarılınca geriye kalan bölümüne fiilin kökü veya gövdesi denir. Mesela: Bakıyorum fiilinin mastarı Bakmak, kök veya gövdesi baktır. Mastar, fiilin ismidir. Onun için mastarlar isimler gibi çekilirler
İşin, hareketin, içinde geçtiği, geçeceği; oluşun içinde olduğu, olacağı süreye fiilin zamanı denir.
Fiillerin bildirdiği işi, hareketi yapan veya bir oluşun içinde bulunan varlığa fiilin şahsı veya özne denir. Fiillerde üç şahıs vardır; tekil ve çoğul olarak kullanılır. Bunlar şöyle adlandırılmıştır:
1. Şahıs: Söz söyleyeni veya söyleyenleri;
2. Şahıs: Kendisine söz söylediğimiz kişiyi veya kişileri;
3. Şahıs: Kendisinden söz edileni veya edilenleri bildirir. Mesela:
Gidememiştim fiilinin sonundaki m eki beni, yani, birinci şahsı gösterir.
Şahıs anlamı veren ekler, fiillerin sonuna eklenir. Yalnız üçüncü tekil şahısla, emir kipinin ikinci tekil şahsı için şahıs eki kullanılmaz: “Geldi, gel” gibi.
Fiilin kök ve gövdeleri, zaman, şahıs ekleri aldıkları zaman kullanılış alanına çıkarlar. Bu sebeple anlam katan ekler, eklendikten sonra fiilin aldığı biçimleri şahıs sırasına göre söylemeye “fiil çekimi” denir.
Mesela, inandım, inandın, inandı, inandık, inandınız, inandılar, gibi.
Böylece zaman ve şahıs anlamı taşıyan eklerle belli biçimlere girmiş fiillere “çekimli fiiller” denir. Fiillerde kip: Fiillerin, iş ve oluşları, bir zaman veya dilekle ilgili olarak bildirmelerine kip denir. Dilimizde iki çeşit kip vardır.
Soru fiili
İşin, hareketin yapılıp yapılmadığını, oluşun olup olmadığını öğrenmek maksadıyla kullanılan fiil biçimine denir.
Fiil kök veya gövdelerinden sonra “-mı, -mi, -mu, -mü” soru edatları getirilerek yapılır. Mesela: Yazacak mı? Gelir mi? Koşar mısınız? gibi.
Sözlükte “fiil” ne demek?
1. Eylem, edim, iş, davranış.
2. Eylem.
Fiil kelimesinin ingilizcesi
adj. verbal
n. verb, deed, act
Köken: Arapça
Sözlükte “fiil cümlesi” ne demek?
1. - eylem tümcesi
Fiil çekimi nedir?
Fiil isim kök veya gövdelerine zaman kavramı ile birlikte şahıs kavramı da veren eklerin getirilmesi, fiil tasrifi
Fiil çekimi kelimesinin ingilizcesi
n. conjugation
Fiil gövdesi nedir?
Kökü bir başka yapım eki almış fiil
Fiil kökü nedir?
Fiil soyundan bir kelimenin bölünmeyen anlamlı kısmı
Fiil tabanı nedir?
Fiil kök ve gövdelerinin çekim eki almamış hali
Fiil (Eylem) Nedir? İş Oluş Durum Fiilleri
Evrendeki her bir varlığı tanımlayan bir isim mevcutken bu varlıkların yapmış oldukları hareketleri, içinde bulundukları durumları, etkilendikleri işleri ifade eden sözcüklere de ihtiyaç duyulmuştur. İşte fiiller bu yönüyle varlıkların yapmış oldukları bir işi, hareketi, oluşu, durumu; kip ve şahıs eki alarak belirten sözcükler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kalk, uyu, sus, sev, yak, yık, bak, koş, tut, dokun, vur, kaldır, taşı, çöz vs.
* Bir sözcüğün eylem olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına hem de “mek, mak” mastar ekini alıp alamadığına bakmak gerekir. Eylemlerin sonuna bu mastar eklerini getirmek mümkünken isim ve isim soylu sözcükler mastar eklerini alamazlar.
Araba(mak), bilgisaray(mak), güzel(mek), ben(mek), masa(mak)
Gel(mek), oku(mak), yaz(mak), sil(mek), kır(mak), sev(mek), yıka(mak) vs.
ÖNEMLİ NOT: Bir sözcük mastar eki (mak, mek) ile birlikte kullanılmışsa örneğin “görmek, yazmak vs.” bu sözcük fiildir şeklinde bir algı vardır. Bu çok büyük bir yanılgıdır arkadaşlar. Eğer sözcük mastar eki almışsa artık o sözcük fiil değil fiilimsidir (isim fiildir). Fiil ise sadece “gör, yaz” kısımlarıdır. Biz mastar ekini o sözcüğün eylem olup olmadığını anlamak için kullanıyoruz. Yukarıdaki örneklerde mastar eklerinin parantez içinde yazılmasının sebebi de budur.
FİİL ÇEŞİTLERİ – İŞ OLUŞ DURUM FİİLLERİ
Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır.
1-İŞ (KILIŞ) FİİLLERİ
İş-kılış fiilleri bir işi, hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. Bu yüzden iş-kılış fiillerinin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur. “Neyi, kimi” sorularına cevap verirler. Bu eylemlere örnek bulmak için etrafınıza bakıp insanların yaptığı şeyleri tanımlayan fiilleri yazabilirsiniz.
Örneğin;
İş-Kılış Fiili
Ahmet, elindeki taşı suya attı.
(nesne) (fiil)
Cümlesindeki “atmak” sözcüğü iş-kılış fiilidir. “Atmak” eylemi öznenin etkisiyle bir nesnenin üzerinde; yani Ahmet’in etkisiyle taş üzerinde gerçekleşmiştir. Ayrıca bu fiilin iş-kılış fiili olduğunu anlayabilmek için kelimenin başına “onu” kelimesi getirilebilir ya da “neyi, kimi” sorularına cevap verdiğine bakılabilir.
Neyi attı? = Taşı - onu attı
İŞ (KILIŞ) FİLLERİNE ÖRNEKLER
ONU;
sil(mek), anlat(mak), temizle(mek), yaz(mak), al(mak), taşı(mak), kaldır(mak), tak(mak), iç(mek), kullan(mak), ısıt(mak), topla(mak), çal(mak), karıştır(mak), tara(mak), aç(mak), kapat(mak) araştır(mak), çiz(mek), öde(mek), besle(mek), büyüt(mek), öldür(mek), yut(mak), incit(mek), dengele(mek), dinle(mek), sür(mek), gör(mek), bul(mak), kes(mek), sev(mek), kaz(mak)
2-OLUŞ FİİLLERİ
Oluş fiilleri, herhangi bir etki altında olmaksızın bir varlıkta kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş eylemiyle, nesnenin üzerinde gerçekleşen değişimin istem dışı olduğunu yani isteyerek olmadığını anlarız. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar. Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Dolayısıyla iş-kılış fiilinden farklı olarak “onu” kelimesini başına getiremeyiz, “neyi, kimi” sorularına cevap vermezler.
Örneğin;
Oluş Fiili
Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı.
Bu cümledeki “yaşlanmak” eylemi oluş fiilidir. Çünkü yaşlanma eylemini gerçekleştiren bir özne yoktur bu fiil istem dışı, kendiliğinden gerçekleşmiştir. Ayrıca geçişsiz olduğunu da başına onu kelimesini getirerek anlayabilirsiniz. Onu yaşlanmak
OLUŞ FİLLERİNE ÖRNEKLER
ONU;
sarar(mak), karar(mak), morar(mak), küflen(mek), kızar(mak), bayatla(mak), paslan(mak), uza(mak), büyü(mek), sol(mak), acık(mak), ağar(mak), zayıfla(mak), eri(mek), olgunlaş(mak), çürü(mek), yeşer(mek), hastalan(mak), körel(mek), piş(mek), soğu(mak)
3-DURUM FİİLLERİ
Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler, başına “onu” sözcüğü getirildiğinde anlamsız olur.
Örneğin;
Durum Fiili
Bebeğimiz doğduğundan beri ilk kez güldü.
“Gülmek” eylemi bebeğin içinde bulunduğu durumu ifade etmiştir. Gülme eylemi bebeğin kendi iradesi ile meydana gelmiş ancak bu gülme eyleminden etkilenen bir nesne yoktur. Gülme eylemini gerçekleştirmek için herhangi bir nesneye ihtiyaç duyulmaz. Geçişsiz fiil olduğunu sözcüğün başına onu kelimesi getirerek anlayabiliriz. Onu güldü.
DURUM FİLLERİNE ÖRNEKLER
ONU;
Uyu(mak), dinlen(mek), otur(mak), sus(mak), gül(mek), ağla(mak), dur(mak), uzan(mak), çık(mak), yürü(mek), gel(mek), koş(mak), bak(mak), yüz(mek), kork(mak), dur(mak), yürü(mek), bulun(mak)